Rewitalizacja Powstańców Sobieskiego / 2012

Wraz z rozwojem motoryzacji i środków masowego przekazu drogi przestały być postrzegane jako kanały gwarantujące łatwy napływ dóbr i informacji. Jeszcze do niedawna bezpośredni dostęp do traktu komunikacyjnego, był wyznacznikiem wysokiego statusu społecznego. Z taką oceną drogi jako atraktora spotkać się można do dziś w małych miejscowościach, położonych „daleko od szosy”. Jednak w ogólnej społecznej ocenie ruch kołowy, a nawet pieszy odbierany jest jako uciążliwość. Mniej więcej połowa wniosków przy wykładania planu zagospodarowania przestrzennego postuluje zmiany w przebiegu dróg i w organizacji ruchu. Nikt nie chce, by drogi zbiorcze, a tym bardziej tranzytowe prowadzone były zbyt blisko jego posesji. Za to wszyscy chcieliby szybko, łatwo i bezpiecznie dotrzeć do jak najszerszej gamy usług. Centra handlowe i internet zaspokajają potrzebę relacji „door to door” między miejscem zamieszkania, a dobrami materialnymi i usługami. Dostęp do informacji realizowany jest przez środki masowego przekazu. Niestety odciąga to konsumentów od centrów miast. Jest to proces znany nie tylko w Polsce. Kraje Europy zachodniej już dawno przez niego przechodziły. Niegdyś sklepy powstawały w parterach domów należących do bogatych mieszczan. Kamienice te były budowane przy głównych placach i ulicach miast. Dziś te same sklepy upadają nie wytrzymując konkurencji z alternatywnymi formami handlu. „Na zakupy idzie się” dziś do galerii handlowej, a nie chodzi wzdłuż ulic narażając się na zmienne warunki atmosferyczne i ruch samochodów. „Idzie się” do restauracji, do klubu, do specjalistycznego sklepu lub usługi czyli do konkretnego celu. Jest to nieodwracalne jak nieodwracalny jest postęp i pociąga za sobą potrzebę zmian w sposobie myślenia o zagrożonych obszarach. Nie tylko ze strony samorządów, ale także, a może przede wszystkim ze strony bezpośrednio zainteresowanych. Koncepcja Rewitalizacji ulic Powstańców Śląskich, Sobieskiego i placu Jana Pawła II, która powstała powstała w roku 2012 w naszej pracowni, jest próbą przeciwstawienia się odpływowi konsumentów z obszaru uznawanego niegdyś za ścisłe centrum Rybnika. Opracowanie powstało w ścisłej współpracy z Wydziałami Dróg i Komunikacji UM Rybnika oraz Rybnickimi Służbami Komunalnymi. Jego celem jest zahamowanie procesów degradacji omawianego obszaru i wytyczenie zasad postępowania mających doprowadzić do jego ponownej aktywizacji.

W średniowieczu Rybnik był osadą rybacką leżącą na skrzyżowaniu ważnych szlaków handlowych z Wrocławia i Raciborza poprzez Oświęcim w kierunku Krakowa i z Czech przez Bramę Morawską w głąb kraju. Po latach kierunek wschód – zachód, przy którym powstał Rynek, zmienił się w ulice Raciborską, Sobieskiego, Powstańców Śląskich i Mikołowską, a trakt północ – południe przebiegający nieco na wschód od Rynku w ulice Gliwicką, Łony i 3 Maja. Na historycznych mapach Rybnika nietrudno dostrzec, że najsilniejszy był kierunek wschodni. Odcinek między rynkiem, a rozwidleniem ulic Powstańców i Mikołowską został ściśle obudowany już we wczesnych fazach rozwoju miasta. To tu znalazło się większość sklepów i usług, które nie zmieściły się przy rynku.

Punktem kulminacyjnym dla konstytuowania się układu urbanistycznego centrum była budowa w latach 1903 – 1906 przy wspomnianym rozwidleniu ulic, największego kościoła na Górnym Śląsku, neogotyckiej Bazyliki Św. Antoniego i wytyczenie reprezentacyjnej ulicy Tadeusza Kościuszki.

Aż do otwarcia w 2007 roku dwóch galerii handlowych po wschodniej i południowej stronie rynku ulice Sobieskiego i Powstańców Śl. ciągle zasługiwały na miano głównego traktu handlowego miasta. Na przestrzeni ostatnich pięciu lat w wyniku przeniesienia zainteresowania kupujących na linię Fokus – Plaza, nastąpił coraz szybszy proces ucieczki handlowców z omawianego obszaru. W ostatnich latach zjawisko stało się na tyle silne, że zaniepokojone nim władze miasta postanowiły się mu przeciwstawić.

Opracowanie strategii, w wyniku której nastąpiłoby przyciągnięcie do rewitalizowanej części miasta jak największej ilości mieszkańców, osób przyjezdnych i ponowne zainteresowanie prywatnych inwestorów tym obszarem.

Po wstępnej analizie w zakres opracowania postanowiono wciągnąć ulicę Św. Jana z dojściem do Kampusu oraz skwer przy Placu Jana Pawła II.

Planowane działania podzielić można umownie na tak zwaną „część twardą”, obejmującą swym zakresem przebudowę układu komunikacyjnego w omawianej części miasta, zamianę ciągu ulic Sobieskiego – Powstańców na deptak, przebudowę placu Jana Pawła II, remont i wzmocnienie infrastruktury i modernizację skweru przy Bazylice, oraz na „część miękką” polegającą na organizowaniu w tym miejscu szeregu imprez i wydarzeń przyciągających jak największą liczbę uczestników. Ta część strategii realizowana ma być przy wsparciu organizacji pozarządowych i części instytucji miejskich. Jak mówią doświadczenia z innych programów rewitalizacyjnych bez szerokiej partycypacji społecznej i aktywnego włączenia się mieszkańców i zainteresowanych podmiotów gospodarczych w kompleksowe działania na opracowywanym obszarze, nawet najkosztowniejsze działania w „części twardej” mogą nie przynieść spodziewanych rezultatów, a nawyki poruszania się mieszkańców po mieście się nie zmieniają.

Nowy układ komunikacyjny podporządkowany został zasadzie preferującej w śródmieściu transport pieszy, rowerowy i publiczny z dopuszczeniem ograniczonego indywidualnego transportu samochodowego i eliminowaniem ruchu tranzytowego.

Najistotniejszą decyzją była zmiana kierunku ruch na odcinku ulicy Mikołowskiej przebiegającej po północnej stronie Bazyliki św. Antoniego i przywrócenie ruchu dwukierunkowego na ulicy Byłych Więźniów Politycznych. Dzięki temu pojazdy z ulicy Na Górze i Mikołowskiej zmierzające w kierunku centrum i w kierunku Żor skierowane zostały bezpośrednio na ulicę Powstańców Śląskich. Na ulicach Św. Jana, Sobieskiego i Powstańców oraz placu Jana Pawła II ruch dopuszczony ma być, w określonych godzinach, tylko dla samochodów zaopatrzenia i jako niezbędny dojazd do posesji.

W ten sposób plac i skwer przy Bazylice włączony zostanie w obszar ruchu pieszego obejmujący dotąd Rynek i ulice do niego przylegające.

Na skrzyżowaniach Byłych więźniów Politycznych – Powstańców Śl. oraz Kościuszki – Hutnicza zaprojektowane zostały dodatkowe pasy ruchu i sygnalizacja świetlna. Na skrzyżowaniu Mikołowska, Piasta – rondo kompaktowe.
Kwartały na północ i południe od ulicy Powstańców stanowić mają strefy ruchu ograniczonego z całkowitym wyeliminowaniem przejazdów tranzytowych. Zakłada się tu wprowadzanie elementów spowalniających ruch samochodowy i zwiększanie ilości miejsc postojowych.

Koncepcja przewiduje także budowę dwóch parkingów wielopoziomowych, modernizację przystanków komunikacji miejskiej i przekierowanie części linii autobusowych z północnej części miasta tak, aby w drodze na Plac Wolności przebiegały w okolicy placu Jana Pawła II.

Sygnalizacja świetlna na trasie Powstańców Śląskich, Kościuszki wyposażona ma być w czujniki ułatwiające ruch autobusów komunikacji miejskiej. W wyniku korekt w czasach oczekiwania na światłach ruch samochodów prywatnych stopniowo przenosić się będzie na nową drogę prowadzącą przez dawne tereny RYFAMY, a w przyszłości, po domknięciu obwodnicy, w kierunku ronda Chwałowickiego.

Nowy układ komunikacyjny, porządkuje ruch w północno – zachodniej części śródmieścia i umożliwia stworzenie atrakcyjnego ciągu pieszego rozpoczynającego się na zachodzie Rynkiem i Kampusem, a kończącego na wschodzie Bazyliką Św. Antoniego.

Zmodernizowany Plac Jana Pawła II i przylegający do niego skwer, wraz ze zlokalizowanymi przy nich zespołami parkingów i przystankami komunikacji miejskiej stanowić mają silny generator ruchu pieszego zasilającego deptak i centrum.

Ulice Sobieskiego i Powstańców Śląskich mają około 10 m szerokości. Deptak podzielony został na trzy pasma.

Pierwsze, północne o szerokości 4m stanowi ciąg pieszy z dopuszczonym okazjonalnie jednokierunkowym ruchem samochodów dostawczych, pojazdów służb miejskich i wozów ratunkowych. Pasmo środkowe, również 4-o metrowej szerokości stanowi tak zwaną strefę aktywności. W tym miejscu stawiane mają być ogródki letnie dla lokali gastronomicznych z obu stron deptaka. Tutaj organizowane mają być imprezy i iwenty, jak np. kiermasze, okazjonalne wystawy itp., mające na celu ściągnięcie na deptak jak największej ilość osób. Pasmo południowe o szerokości 2 m jest przeznaczone tylko dla pieszych. Podział na pasma widoczny ma być w rysunku posadzki.

Na granicy strefy aktywności i pasma południowego zlokalizowano ciąg specjalnie zaprojektowanych latarni ulicznych o wysokości ok 5.5m, stałe siedziska i skrzynki przyłączeniowe z mediami niezbędnymi do zasilania pasa aktywności. Rozpoczęto projekt budowy ciepłociągu, do którego będą mogły podłączać się posesje usytuowane przy deptaku.

W pięciu miejscach rysunek posadzki zmieniać będzie rytm wyznaczając „place” o funkcji i charakterze różnym od pozostałej części ciągu. Są to kolejno plac Wejścia, plac Światła, plac Przejścia, plac Opowieści i plac Wody. Nazwy nie mają znaczenia administracyjnego, a jedynie oddają cechy użytkowe i kompozycyjne tych przestrzeni.

Plac przed kościołem Matki Boskiej Bolesnej stanowi drugi obok Rynku punkt zasilający deptak od strony zachodniej. W przyszłości planowane jest przedłużenie powierzchni placu w kierunku Kampusu.

Wokół pomnika Św. Jana Nepomucena zaprojektowana została owalna ława, na której zbierać może się młodzież akademicka i inni mieszkańcy.

Placyk u zbiegu ulic Sobieskiego i św Jana w ciągu dnia oświetlany jest z trzech kierunków: wschodniego, południowego i zachodniego przez promienie słońca wpadające pomiędzy okalającymi go wysokimi kamienicami.

Daje to zmienne i niezwykle interesujące układy oświetlenia. W miejscu dobrze widocznym ze wszystkich kierunków, powstać ma tu kompozycja przestrzenna z przeźroczystych i refleksyjnych materiałów przepuszczających i odbijających promienie słoneczne. Po zapadnięciu zmroku uruchamiane mają być światła laserowe sprzężone z czujnikami ruchu. Istnieje możliwość zastosowania różnych sekwencji świateł, a nawet udostępnienie sterowania nimi przez internet.

Trakt północ – południe (Gliwicka, Łony ) krzyżuje się z projektowanym deptakiem właśnie na placu Przejścia.

Rozciągnięcie powierzchni ciągu pieszego na całe skrzyżowanie i wyniesienie go w stosunku do powierzchni jezdni, w połączeniu z korektą sygnalizacji świetlnej, zapewnić ma przede wszystkim bezpieczeństwo osobom poruszającym się po deptaku. Powinno to również mentalnie połączyć wschodni i zachodni odcinek traktu.

W połowie drogi między placem Przejścia a Bazyliką zawężenie ulicy Powstańców nie pozwala na wydzielenie wystarczająco szerokiego pasa aktywności. Miejsce to wykorzystane ma być na potrzeby rozłożonego na wiele lat eksperymentu.

W centralnej części zainstalowane ma być urządzenie multimedialne, za pomocą którego przechodnie zapoznać będą się mogli z krótkimi, mówionymi formami literackimi, radiowymi i multimedialnymi o szeroko rozumianej tematyce rybnickiej. Może to być historia miasta, dzielnic, grup zawodowych i narodowych, historie domowe, zwyczaje, tradycja i gwara, nagrania archiwalne głosów ludzi, muzyki itd. Wybór tematyki, grupy wiekowej odbiorcy i formy (od rzeczowej, popularnonaukowej formy po gawędę i anegdotę) dokonywany będzie za pomocą odpowiedniego klucza lub losowo. Zakres tematów miałby być stale rozszerzany i uzupełniany. „Opowieści Rybnickie” snute wprost na ulicy, w atrakcyjny i niezobowiązujący sposób stworzyć mają ciekawy i dynamiczny obraz miasta.

Plac Jan Pawła II, który obecnie jest w praktyce dużym skrzyżowaniem dzięki zmianie organizacji ruchu stanie się jednym z najatrakcyjniejszych miejsc w Rybniku, a wraz ze zmodernizowanym, przylegającym do niego skwerem stanowić ma cel spacerów dla mieszkańców i turystów. Projekt wykorzystuje i podkreśla walory tego miejsca: monumentalną bazylikę z wieżą widokową, schody ze wspaniałym wglądem na miasto i charakterystyczne nachylenie powierzchni.

Obrys placu od strony południowej został uregulowany i domknięty przeźroczystą, amfiladą okalającą park.

Na styku placu i parku zaprojektowano prawie 60-cio metrową ławę.

W centrum w obniżeniu posadzki mieścić się ma fontanna sterowana komputerowo. Około 50 dysz w różnych sekwencjach emitować ma strumienie wody. Czujniki ruchu wygaszać będą dysze w przypadku kiedy ktoś zechciałby przejść w poprzek fontanny. Każdy ze strumieni ma być podświetlany, a całości dopełniać ma odpowiednie nagłośnienie.

Parametryczne narzędzia projektowe zostały opracowane, żeby przyspieszyć proces projektowy i zapewnić maksymalną kontrolę nad złożoną geometrią.

Nowa geometria powierzchni musiała integrować podziały funkcjonalne traktu z wymogami technicznymi posadzki miejskiej. Najtrudniejszym punktem był plac Wody, w którym cztery kierunki krzyżują się, tworząc powierzchnię o znacznym spodku. Właśnie w tym miejscu zlokalizowana jest interaktywna instalacja wodna. Sama forma fontanny miała być zintegrowana z nawierzchnią w taki sposób, by początek i koniec obiektu był niezauważalny.

Wypłaszczenie powierzchni fontanny, pozwalające na zamknięty obieg wody fontanny i kontrolę wody opadowej, wymuszało stworzenie nowych nachyleń powierzchni. Natomiast łatwość i bezpieczeństwo poruszania się ludzi wymagały eliminacji zdecydowanych spadków.

Na potrzeby projektu zostało opracowane narzędzie, które z dowolną rozdzielczością mogło opisywać kierunki i stopnie spadków dwukrzywiznowych powierzchni. Dodatkowo narzędzie pokazywało, jaka jest różnica między starą a projektowaną powierzchnią placu. Każda zmiana w geometrii generowała automatycznie wszystkie rysunki opisujące cechy projektowanej powierzchni. Dzięki temu można było spełnić te dwa pozornie wykluczające się warunki.

Podstawowe podziały wynikające z ukształtowania były jednocześnie ramami dla siatki podziału posadzki. Różnica między odcinkami placów i traktów podkreślona została za pomocą zagęszczenia i rozrzedzenia podziału pól. Gęstość podziału kontrolowana była za pomocą wykresu funkcji. Jednak ten zmienny podział musiał być dostosowany do dwóch wytycznych: zintegrowania zmienności posadzki z regularnością podziału płyt fontanny i wielkości modułu podstawowych płyt tworzących nawierzchnię. Nieregularności wynikające z nieprostokątnego obrysu i podziału zostały zaprojektowane z elementów drobnogabarytowych pozwalających na opracowanie nieregularnych kształtów. Jednak koszt powierzchni wykończonej elementem drobnogabarytowym był większy, niż przy zastosowaniu elementów wielkogabarytowych. Dlatego wyzwaniem było znalezienie takiej funkcji kontrolującej podział siatki, która minimalizowałaby ilość elementów drobnogabarytowych i tym samym zmniejszała koszt realizacji nawierzchni.

Problem sprowadzić można do zagadnienia wpisywania największego prostokąta w czworokąt. Dodatkowo ważne było zapewnienie minimalnych i maksymalnych odstępów między polami. Przetestowano różne rodzaje algorytmu, które realizowały te warunki. Algorytm był modyfikowany, co implikowało zmianę wzoru całości nawierzchni. Problematyka ta jest nietypowa dla warsztatu architekta, ale przekłada się w sposób bezpośredni na materialność projektu. Choć wszystkie aspekty wzoru można byłoby sparametryzować, to opisywane w taki sposób były tylko generalne założenia wzoru. Rysunki, które łatwiej było zrobić w klasyczny sposób, nie były generowane.

Z punktu widzenia narzędziowego projekt zmaga się z problemami charakterystycznymi dla architektury powstającej za pomocą procesów, a nie bezpośredniej decyzji. Projektant, określający zasady działania procesu, sam zaskoczony jest rezultatem swoich decyzji. Wiedza związana ze znajomością dziania procesu utrudnia ocenę estetyczną produktu. Ewentualne zmiany w ramach przyjętych parametrów są bardzo łatwe, jednak zmiana zasady jest dużo bardziej pracochłonna niż w przypadku bezpośredniego rysowania.

Nawet najkosztowniejsza modernizacja nie zapewni sukcesu w postaci powrotu rybniczan na stary szlak handlowy. Potrzebna jest zmiana struktury handlu i usług. Sklepy z tradycyjną ofertą najprawdopodobniej nie będą w stanie wytrzymać konkurencji. Dobrym kierunkiem wydają się być lokale gastronomiczne i wyspecjalizowane sklepiki z niestandardową ofertą. Wydłużeniu ulec muszą godziny handlu. Wielu przechodniów dopiero po zapadnięciu zmroku udawać się będzie w kierunku Placu Wody na spektakle światło i dźwięk.
Po stronie organizacji kupieckich i pozarządowych, a także niektórych instytucji miejskich leży zagospodarowanie możliwości jakie daje pasmo aktywności na deptaku. Z pomysłów jakie podsuwa koncepcja warto wymienić sezonowe wystawy kwiatów, kiermasze staroci, książek, lokalnych produktów rolnych i cukierniczych, akcje typu „night light shopping”, konkursy rzeźby lodowej itp. Przykłady można mnożyć.

Tylko kompleksowe i wielowątkowe działania mogą zapewnić sukces, dlatego tak ważne jest partycypowanie w programie rewitalizacji jak największej liczby osób i instytucji. Pierwsze spotkania prezentujące koncepcję już się odbyły. Niektóre zgłaszane pomysły jak np. mapka sklepów i usług zlokalizowanych przy deptaku wydają się być obiecujące.

Otwarcie deptaka było spektakularnym sukcesem. Frekwencja na wieczornych pokazach fontanny i uczestników programów „wdepnij na deptak” pozytywnie zaskoczyła wszystkich. Od tego momentu na trakcie powstało wiele nowych lokali. Jednocześnie trzeba zaznaczyć, że tylko część założeń koncepcji rewitalizacji została zrealizowana. Niektóre elementy były realizowane przez niezależnych projektantów, którzy, niestety, nie zostali zapoznani z pomysłem na całość działań rewitalizacyjnych. Jakość wykonanych prac budowlanych często daleka jest od założeń projektowych. Harmonogram kolejnych działań na tym obszarze nie jest znany.

Jednak dzieci biegające wokół fontanny, gdy tylko zaświeci mocniej słońce i ludzie, którzy siedzą przy fontannie, kiedy reszta miasta jest pusta, pozwalają myśleć, że może było warto.